ดอกไม้เทศและดอกไม้ไทย
ต้น เล็บมือนาง (2)
โดย ธงชัย เปาอินทร์ เรื่อง-ภาพ
ชื่อพื้นเมือง จะมั่ง จ๊ามั่ง มะจีมั่ง (ภาคเหนือ) ไท้หม่อง (กะเหรี่ยงแม่ฮ่องสอน) อะดอนิ่ง (มาเลย์ ยะลา)
Rangoon Creeper, Brunken Sailor
ชื่อวิทยาศาสตร์ Quisqualis indica L.
ชื่อวงศ์ COMBRETACEAE
ถิ่นกำเนิดและการกระจายพันธุ์
ในต่างประเทศ พบที่อินเดีย เมียนมาร์ กัมพูชา ลาว เวียดนาม
ในประเทศไทย พบ ทุกภาคเว้นภาคใต้ แต่ปัจจุบันนี้มีการนำไปปลูกประดับบ้างแล้ว
ลักษณะประจำพันธุ์
ต้นไม้ เป็นไม้เถาสี่เหลี่ยม กิ่งมีหนาม เลื้อยพันไปตามต้นไม้หรือดินทั่วไป เถามีเปลือก เมื่ออ่อนสีเขียว แก่สีเทา เรียบ ขนาดเถาแล้วแต่อายุ อาจยาวถึง 15 ม.
ใบ ใบเดี่ยว ออกตรงข้าม รูปรีหรือรูปรีแกมรูปขอบขนาน กว้าง 2.5 – 9 ซม. ยาว 5 – 18 ซม. ปลายแหลมเป็นติ่ง โคนค่อนข้างกลม เนื้อใบบาง เรียบ หลังใบสีเข้มกว่าท้องใบ เส้นแขนงใบ 8 – 10 คู่ ปลายโค้งจรดเส้นแขนงใบเส้นถัดไปก่อนจรดขอบใบ ขอบใบเรียบ ใบบิดเล็กน้อย เส้นแขนงใบย่อยเป็นร่างแหชัดเจน
ดอก ออกเป็นช่อใหญ่ตามซอกใบหรือหลายกิ่ง กลีบรองกลีบดอก โคนเชื่อมกันเป็นหลอดยาวประมาณ 7.5 ซม. ปลายแยกเป็น 5 แฉกสั้น รูปสามเหลี่ยม กลีบดอก 5 กลีบ ชั้นเดียวหรือมากกว่าเรียบซ้อนกัน รูปขอบขนาน ยาว 1 – 1.4 ซม. เมื่อบานเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 2.5 ซม. ปลายกลีบดอกมน เกสรผู้มี 10 อัน ดอก สีขาวแล้วเปลี่ยนเป็นสีชมพูและสีแดงเข้ม หรือดอกขาวทั้งหมด มีกลิ่นหอมแรง มีมดแดงมากินน้ำหวานมาก ดอกออกตลอดปี แต่ติดผลน้อยมาก
ผล แข็ง รูปรี กว้างประมาณ 1.5 ซม. ยาวประมาณ 3.5 ซม. มีสันตามยาว 5 สัน จำนวนเมล็ด มี 1 เมล็ด
สภาพที่เหมาะสมและการขยายพันธุ์ เขตร้อนทั่วเอเชีย ไม่นิยมใช้เมล็ดเนื่องจากเล็บมือนางติดผลน้อยมาก แต่นิยม ปักชำกิ่งมากกว่าวิธีอื่นๆ
บันทึกผู้เขียนและผู้ถ่าย
ผู้เขียนเดินทางเพื่อถ่ายรูปและพบว่า ดอกเล็บมือนางส่วนใหญ่ออกดอกดก มีสีผสมกันเช่นขาว สีชมพูและแดงเข้ม แต่ข้อเท็จจริง ตอน แรกที่ออกดอกจะเป็นสีขาวแล้วค่อยๆเปลี่ยนสีเป็นสีชมพูจนเมื่อดอกแก่วันขึ้นสีจึงออกแดงจนแดงเข้ม แต่อย่างไรก็ดี ผู้เขียนเคยพบว่าดอกเล็บมือนางมีสีขาวล้วนๆ ไม่เปลี่ยนสี ซึ่งแปลกแตกต่างออกไป ข้อเสียของต้นเล็บมือนางคือ เมื่อออกดอกจะมีมดแดงเฝ้ากินน้ำหวานมาก เมื่อนำมาปลูกประดับซุ้มนั่งเล่น อาจมีมดแดงรบกวน
1. ด้านสมุนไพร ส่วนที่ใช้เป็นสมุนไพรและมีสรรพคุณคือ
เมล็ด รสเมาเบื่อมีสารจำพวกกรดไขมันหลายชนิด และอัลคาลอยด์ ชื่อ trigonelline บดผสมน้ำผึ้งหรือสับทอดใส่ไข่รับประทาน เด็กครั้งละ 2 – 3 เมล็ด ผู้ใหญ่ครั้งละ 4 – 5 เมล็ด ขับพยาธิไส้เดือน ถ่ายพิษไข้ ตำแช่ในน้ำมันทาแก้โรคผิวหนัง แผล ฝีต่าง ๆ ต้มดื่มแก้อหิวาตกโรค
ใบ ตำพอกหรือทาแผล ฝีหนอง แก้ปวดศีรษะ แก้ท้องอืด
เมล็ด มีกรด quisqualic ใช้ขับพาธิไส้เดือนในเด็กแก้ตานขโมย หากใช้เกินขนาดทำให้เกิดอาการคลื่นไส้ อาเจียน เวียนศีรษะ
ราก รสเมาเบื่อสุขุม ต้มดื่มขับพยาธิในท้อง แก้พิษตานซางขับพยาธิเส้นด้าย พยาธิไส้เดือน
ทั้งต้น รสเมาเบื่อสุขุม ต้มดื่มแก้ไอ ขับพยาธิ แก้ตานซาง
2. ด้านการเป็นไม้ประดับ ความน่าสนใจของไม้ต้นนี้คือ เป็นไม้เถาเลื้อยขนาดเถาเล็ก แต่เลื้อยได้ไกล มีใบที่เขียวขจี และไม่มีหนามอันตราย ออกดอกออกตลอดปี ดอกดก รูปทรงดอกสวยงาม สีดอกมีตั้งแต่สีขาว ชมพู จนถึงแดงเข้ม ดอกออกเป็นกลุ่มใหญ่ ๆ ดูเป็นพวงระร้าสวยงามมาก โดยเฉพาะกลิ่นหอมแรง กระจายกลิ่นได้ไกล นิยมปลูกประดับกันมากตามบ้าน โดยให้เลื้อยขึ้นซุ้มประตู หรือขึ้นค้างแล้วมีโต๊ะนั่งเล่นกลางสนาม ข้อเสียมีประการเดียวคือมดแดงชอบมาอยู่อาศัยดูดกินน้ำหวานมาก
เล็บมือนาง เป็นพันธุ์ไม้ในถิ่นกำเนิดของประเทศไทย จึงเหมาะสมหากจะน้ำไปปลูกประดับหรือตกแต่งซุ้ม รั้ว กรอบป้าย ซุ้มนั่งเล่น ในผืนป่าอนุรักษ์ทั้งสองประเภทได้แก่ อุทยานแห่งชาติและเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่า ไม่ผิดหลักการจัดการอุทยานแห่งชาติที่สากลนิยมปฏิบัติ